Crwydro Caerfyrddin

Mae gan Gaerfyrddin lawer i’w chymeradwyo i’r ymwelydd ymholgar, a bydd y nodiadau hyn o gymorth i ddarganfod rhai o’i helfennau mwyaf diddorol. Mae bwrlwm economaidd yr oesau a fu yn golygu bod ei hadeiladau wedi eu hailadeiladu neu eu haddasu’n gyson gan adael dim ond ychydig adeiladau canoloesol fel y castell ac Eglwys Sant Pedr. Mae nifer anghyffredin o uchel o Gofebion Rhyfel yng Nghaerfyrddin, a chasgliad rhyfeddol o reiliau haearn bwrw a gynhyrchid yn lleol. Mae ymweld â’r Farchnad Nwyddau, yn enwedig ar ddydd Mercher neu Sadwrn yn fater o raid. Yma, ac mewn nifer o’i siopau bach, gwerthir cynnyrch lleol a gallwch weld Caerfyrddin ar ei gorau. Mae trefn strydoedd y dref o ddiddordeb di-baid: wrth i’r llwybrau droi a throelli, a chulhau, mae pob un yn adrodd stori neu’n nodi safle mynedfa golledig.

Mae Amgueddfa’r Sir yn Abergwili a’r Ganolfan Groeso yn Heol Awst, lle ceir taflen Crwydro’r Dref, yn fannau cychwyn da ar gyfer cael gafael ar wybodaeth bellach. Ledled y dref ceir nifer o fyrddau esboniadol sy’n egluro agweddau ar ddatblygiad y dref. Ceir hefyd ‘blaciau glas’ ar adeiladau penodol yn dynodi pwyntiau o ddiddordeb. Sylwch ar enwau’r strydoedd gan fod pob un yn dweud ei stori.

Downloads: (TBC)

Town Trail One - Town Trail Two - Town Trail Three - Eisteddfod Journey - Port of Camarthen - The Old Oak

Cafodd Maes Nott, y Farchnad Bysgod gynt, ei enwi ar ôl y Cadfridog Nott (1782-1845), a gofir yn bennaf am ei gyflawniadau yn rhyfeloedd Afghanistan rhwng 1839 a 1842. Saif y gofeb ar safle croes y farchnad ganoloesol a safle tybiedig merthyrdod yr Esgob Ferrar. Mae’r culhau ar ddiwedd Heol y Brenin yn atgof o borth i’r dref: Porth y Carcharorion, carchar y dref ar un adeg. O borth y castell edrychwch yn ôl ar ffenestr o’r 15fed ganrif ar lawr cyntaf tafarn yr Angel Vaults.

Heol y Cei. Y stryd hon, gyda’i thai braf o ddechrau’r 18fed ganrif, oedd y brif dramwyfa rhwng y Cei a chanol y dref ar un adeg. Noder y ffasadau cain ei gyfranned a nifer o’r drysau a ffenestri gwreiddiol.

Quay Street

Y Castell.

Ailadeiladwyd porth y Castell ar ôl Gwrthryfel Glyndwr ddechrau’r 15fed ganrif. Ceir bwtresi ongl gadarn o’r 13eg ganrif i’r de-orllewin. Y mae Cyngor Sir Caerfyrddin yn ymgymryd â rhaglen gyfnodol atgyweirio mawr, gyda chymorth oddi wrth Gronfa Loteri Etifeddiaeth.

Y Cei (Dde). Bu’r Cei yn galon y gweithgaredd masnachol, lle y byddai llongau’r môr yn angori adeg llanw mawr. Tua 1805 y codwyd y welydd presennol. Noder y pyst ar gadwyni rhestredig, enghreifftiau o nodweddion prin traddodiadol ger y cei. Agorwyd busnes Towy Works ar y safle hwn yn 1908 ac y mae’r adeilad yn esiampl dda o bensaernïaeth fasnachol yr ugeinfed ganrif. Fe adeiladwyd Pont King Morgan, pont cerdded a beicio newydd, gan y Cyngor Sir yn 2006 i gysylltu’r orsaf gyda’r dref. Enwir y bont ar ôl teulu’r King Morgan, a wasanaethodd Caerfyrddin fel fferyllydd, a chefnogodd llawer o achosion da, am y mwyafrif o’r 20fed ganrif.

Wrth fynd heibio Heol y Bont, lle bu porth arall i’r dref, ceir darn o fur y dref ar hyd Heol Fach y Bont. Dychwelwch drwy’r sgwâr i Neuadd y Sir, adeilad ar arddull ‘chateau’ a gynlluniwyd gan Bartneriaeth Percy Thomas, y dechreuwyd ei adeiladu yn 1938 ond na chwblhawyd tan 1948, ar ôl y rhyfel. Mae Neuadd y Sir yn un o’r adeiladau dinesig blaenaf yng Nghymru o’r oes rhwng rhyfeloedd. Noder y gweithrediadau dinesig a’r gerfwedd o amgylch y brif

fynedfa. Trowch i’r chwith cyn gadael Rhodfan Neuadd y Sir a dringwch y grisiau at ‘Fownt’ y castell, twr mawr a adeiladwyd ar y domen wreiddiol a gafodd ei adfer yn ddiweddar gan Gyngor Sir Caerfyrddin gyda chymorth ariannol oddi wrth Gronfa Loteri Etifeddiaeth.

Y Clôs Mawr a’r Farchnad. Adeiladwyd y Neuadd Sirol yn y Clôs Mawr yn 1771 ar safle neuadd ganoloesol. Gynt roedd yn bileri agored, bellach mae’r adeilad yn gartref i Lysoedd yr Ynadon a’r Goron. Tu mewn, ceir paentiadau gwych, yn arbennig hwnnw o Syr Thomas Picton gan Brigstocke. Yn y sgwâr tu allan ceir Cofeb o Ryfel De Affrica 1906. Yn y pen draw, dewch at gyffordd a elwir yn Borth Tywyll, sy’n ein hatgoffa am un arall o byrth niferus y dref.

I’r dde drwy ganolfan siopa Stryd Goch ac i’r chwith wrth ‘Marks and Spencer’ i’r Farchnad Nwyddau sydd ar agor ar ddydd Mercher a dydd Sadwrn, gyda rhai masnachwyr yn agor ar ddyddiau eraill ar hyd yr wythnos hefyd.

Heol Awst. Defnyddiwyd yr enw ‘Lammas’ i enwi caeau agored. Mae’n cyfeirio’n benodol at ardal a ddefnyddid at ddibenion pori agored ar ôl 1af Awst. Mae Heol Awst hefyd yn ein hatgoffa o hynny, a dyma faestref gyntaf Caerfyrddin. Roedd hi tu allan i fur y dref, ac yn cynnwys chwarter bwrgeiswyr Caerfyrddin Newydd yn 1268. Saif Cwrt y Brodyr Llwydion a siop Wilkinsons ar safle’r Brodyr Llwyd. Mae i Eglwys Saesneg y Bedyddwyr, a leolir gyferbyn â’r Boar’s Head, ffasâd clasurol gwych gan yr adeiladydd a phensaer lleol George Morgan (1868).

Codwyd Cofeb y Ffiwsilwyr yn 1858 er cof am y gwyr yn y 23ain Ffiwsilwyr Cymreig a roddodd wasanaeth yn ystod Rhyfel Crimea. Mae’r stryd yn lledu cyn hynny, gyferbyn â’r Ganolfan Groeso, a hynny’n dangos safle croes bregethu ganoloesol. Daw dargyfeiriad bychan i fyny Heol Dwr â chi at Gapel Heol Dwr, a gysylltir â Peter Williams, y diwygiwr a chyhoeddwr y Beibl Cymraeg.

Yn ôl yn Heol Awst ceir Capel Heol Awst, un o’r enghreifftiau gorau o bensaernïaeth anghydffurfiol yng Nghymru. Fe’i hadeiladwyd yn 1726 a’i ailadeiladu yn 1826, a’r Apostol Caerfyrddin, Stephen Hughes, fu’n sbardun iddo. Ceir gwrthgloddiau Rhyfel Cartref 1644 ar y llwybr troed sy’n arwain o siop Wilkinson at Bencadlys yr Heddlu.

Teras Picton. Mae’r teras yn cynnwys tai ‘Regency’ braf. Ar y pen uchaf, ceir Cofeb Picton a gynlluniwyd gan Francis Fowler ac a godwyd yn 1847 i gymryd lle cofeb gynharach gan John Nash. Roedd Syr Thomas Picton (1758-1815) yn ail yn unig i Wellington ym Mrwydr Waterloo lle gafodd anaf marwol. Yn ystod adleoli’r gofeb yn y 1980au, cymerwyd ‘capsiwl amser’ o’r gofeb wreiddiol a oedd yn cynnwys medal Waterloo Picton a darnau arian eraill i’w rhoi yn Amgueddfa’r Sir lle maen nhw i’w gweld o hyd, ynghyd a rhan o’r ffris oddi ar gofadail gwreiddiol Nash.

Parc. Agorwyd yn 1900 yn cynnwys bandstand, trac seiclo, cyfleusterau sgrialu, lle chwarae i blant a meini’r orsedd o Eisteddfod Genedlaethol 1974. Mae gatiau yn y fynedfa, a wnaed gan Coalbrookdale, yn un o’r rhai gorau yn y Sir a chawsant eu hadnewyddu gan Gyngor Tref Caerfyrddin yn 2000 gyda chymorth ariannol oddi wrth Gronfa Loteri Etifeddiaeth.

Stryd y Brenin. Daw enw King Street o deulu canoloesol amlwg Kyng a oedd berchen ar nifer o dir yn y 13 canrif. Saif Theatr y Lyric mewn canolfan fawr o swyddfeydd o gyfnod y 1930au, ar safle Ystafell y Cynulliad o’r 19 canrif. Ar ochr ddwyreiniol y safle ceir porth canoloesol lle byddwch yn dod allan o’r gaer Rufeinig i’r dref Rufeinig wrth i chi ddod i Heol San Pedr.

Mae Eglwys San Pedr yn dyddio o tua 1100, ac yn un o’r rhai mwyaf yn yr esgobaeth. Mae’n cynnwys y Llys Eglwysig a charreg fedd fawr Syr Rhys ap Thomas yn yr eil ddeheuol. Mae’r deunydd yn bennaf o’r 13eg ganrif, a cheir nifer o gofebion diddorol.

Yn y Llyfrgell gellir gweld ffasâd a blaen-gwrt Furnace House, ty tref y Meistri Haearn Robert a John Morgan. Sylwch ar yr arysgrif ar rheiliau gyda’r dyddiad 1761. Mae’r Llyfrgell yn cynnwys arddangosfa o eitemau sydd yn gysylltiedig â hanes Caerfyrddin. Ceir Oriel Gelf Myrddin gyferbyn â’r eglwys. Daw’r enw Heol Spilman o deulu canoloesol amlwg. Mae ynddi lawer o dai braf o’r 18fed a’r 19eg ganrif, a’r castell a Neuadd y Sir yn y pen gorllewinol.

Gwrthgloddiau’r Dref Rufeinig a’r Amffitheatr. O ben dwyreiniol Heol Spilman, ewch i lawr Heol y Rhodfa i’r Rhodfa sy’n cynnwys y Coleg Presbyteraidd a sefydlwyd tua 1704. O’r Rhodfa i’r Llannerch, mae’r tai braf o’r 19eg ganrif yn sefyll ar y gwrthgloddiau. Sylwch y rheiliau rhagorol o wneuthuriad lleol yma ac i fyny’r Goedlan. Mae safle’r Priordy tu hwnt i’r Llannerch a heibio i’r Hen Ysgol Ramadeg. O’r fan hon, croeswch ar draws Parc Hinds i Heol y Prior. Trowch i’r dde ac mae’r Amffitheatr ar y chwith. Cerddwch yn ôl tuag atganol y dref at Lôn yr Hen Dderwen ar y dde; safle’r Hen Dderwen. Mae llinell ogleddol yr amddiffyniadau Rhufeinig yn rhedeg o Lôn yr Hen Dderwen ar hyd Waun Dew. Ar y dde mae’r Hen Ysgol Ramadeg lle mae Archifau’r Sir a Chofrestrfa Genedigaethau, Marwolaethau a Phriodasau. Cwblheir y cylch drwy deithio drwy Heol y Dr Fach, lle mae’r gwrthglawdd yn rhedeg gyda chefn y tai, at Eglwys San Pedr