Tref Myrddin

‘Crafwch y ddaear ac fe welwch Ymerodraeth’ medden nhw, ac mae hynny’n sicr yn wir am Gaerfyrddin. Tua 75 OC adeiladodd y Rhufeiniaid gaer a’i galw’n Moridunum o’r Geltaidd Frythoneg Moridunon (= caer y môr), a roddodd i ni’r enw Caerfyrddin. Lleolwyd y gaer yn ardal Heol y Brenin/Heol Spilman a chyn pen mawr o dro datblygodd ardal fasnachu tua’r dwyrain. Erbyn yr ail ganrif roedd hon wedi tyfu’n dref sylweddol, un o’r unig ddwy yng Nghymru. Fe’i sefydlwyd yn civitas, prifddinas weinyddol Demetae’r Rhufeiniaid, o ble tarddodd enw teyrnas hynafol Dyfed. Trefnwyd Moridunum yn strydoedd gradellog ffurfiol wedi eu hamgylchu gan furiau a phyrth a oedd mor amlwg fel bod rhan ddwyreiniol Caerfyrddin heddiw yn cadw at y cyflyniad hwnnw. O’r awyr, gellir olrhain amddiffyniadau Moridunum ar ffurf nodweddiadol ‘cerdyn chwarae’, sy’n amgáu rhyw 30 erw (12.5 hectar). Ar ben dwyreiniol Heol y Prior saif amffitheatr sydd yn agored i’r cyhoedd.

Cymysgwyd y tameidiau o hanes sydd ar gael o’r ‘Oesoedd Tywyll’ â mytholeg a thraddodiad. Mae 600 mlynedd rhwng ymadawiad y Rhufeiniaid a dyfodiad y Normaniaid yn 1093. Adeg eu dyfodiad cymuned grefyddol Gymraeg oedd yn rheoli’r dref Rufeinig oedd bellach yn adfail. Roedd wedi ei chysegru i Deulyddog, a chyn hir dyma fyddai Priordy Sant Ioan. Tyfodd y cysylltiad rhwng Caerfyrddin â Myrddin ar ôl i Sieffre o Fynwy roi hygrededd iddo yn y 12fed ganrif yn Hanes Brenhinoedd Prydain. Mae Llyfr Du Caerfyrddin, a ysgrifennwyd yn y Priordy, yn cynnwys chwedlau Arthuraidd a chwedlau o’r Mabinogion gan gynnwys Myrddin, cymeriad sydd weithiau’n broffwyd ac weithiau’n ‘ddyn gwyllt o’r coed’. Roedd proffwydoliaethau Myrddin yn rhagfynegi dyfodiad un a fyddai’n arwain Prydain i orchfygu’r Eingl-sacsonaidd. Mae traddodiad Myrddin wedi ei wreiddio’n ddwfn yng Nghaerfyrddin - ‘caer’ Myrddin - er mai’r enw ‘Myrddin’ sy’n tarddu o Gaerfyrddin yn hytrach nag fel arall. Gydag amser, daeth gogwydd lleol i chwedlau Myrddin, gan gynnwys un yn ymwneud â’r Hen Dderwen, neu Dderwen Myrddin, coeden a safai ar un adeg yn Heol y Prior. Mae darnau o’r goeden yn cael eu cadw yng nghyntedd Neuadd Ddinesig San Pedr.

Llwytho i lawr:

Trywydd Tref Un - Trywydd Tref Dau - Trywydd Tref Tri - Taith yr Eisteddfod - Porthladd Caerfyrddin - TYr Hen Dderwen

Yn ôl proffwydoliaeth Myrddin, pan gwympai’r Dderwen ‘Llanllwch a fu, Caerfyrddin a sudd, Abergwili a saif’, a dyna pam y cafodd y goeden ei hatgyfnerthu a choncrid a darnau o ddur ar ôl iddi wywo yn y 19eg ganrif. Yn drist iawn, anghenion y car modur achosodd i’r goeden gael ei symud yn y 1970au, er bod y dref wedi goroesi! Mae cyfoeth o chwedlau a phroffwydoliaethau eraill a ddefnyddiwyd yn helaeth gan bobl y dref, gan gynnwys hen weddw a ddangosai gartref honedig Myrddin yn Stryd y Priordy i ymwelwyr yn gynnar yn y 19eg ganrif. Dair milltir i’r dwyrain o’r dref saif Bryn Myrddin sy’n cynnwys gweddillion bryngaer fawr o’r Oes Haearn. Ceir golygfa odidog o’i chopa.

Hanes dwy dref yw hanes Caerfyrddin yn y Canol Oesoedd - Hen Gaerfyrddin a Chaerfyrddin Newydd. William II (Rufus) oedd y cyntaf o frenhinoedd Lloegr i gydnabod pwysigrwydd strategol Caerfyrddin. Rhag i ben-rhyfelwyr y Normaniaid ddod i ddominyddu Cymru ar ei draul ef penderfynodd y Brenin sefydlu cadarnle brenhinol drwy godi castell yng Nghaerfyrddin. Ac felly daeth cychwyn ar hanes hir y dref yn ganolfan gyfreithiol frenhinol a gweinyddol. Erbyn dechrau’r 12fed ganrif roedd castell newydd wedi ei godi ar y safle presennol, a throwyd y gymuned grefyddol Gymraeg a oedd yn rheoli Moridunum yn Briordy Awgwstaidd. Ac felly datblygodd dwy dref, eu dwy â’u breintiau siartredig eu hunain: yr ‘Hen Gaerfyrddin’ yn cael ei gweinyddu o’r Priordy, a’r ‘Gaerfyrddin Newydd’ o’r castell.

Datblygodd Caerfyrddin Newydd yn gyflym ac erbyn 1233 roedd muriau’r dref wedi eu trawsnewid yn gerrig. Yn ystod ymdrech olaf Edward I i ddarostwng Cymru, daeth Caerfyrddin yn brifddinas Tywysogaeth De Cymru. Erbyn diwedd y 13eg ganrif, roedd y dref wedi tyfu’n aruthrol. Roedd muriau a phyrth y dref eisoes wedi eu cwblhau. Ail-luniwyd y castell gan ddefnyddio’r bensaernïaeth filwrol ddiweddaraf, ac roedd pont garreg wedi dod yn lle’r un bren. Roedd eglwys Sant Pedr wedi cyrraedd ei maint presennol, ac Eglwys y Santes Fair wedi ei chodi, ond dim ond yn enw Stryd y Santes Fair mae’r cof am honno’n parhau.

Roedd y Fynachlog Ffransisgaidd â’i chlwysty dwbl cymaint o faint ag unrhyw fynachlog ranbarthol ym Mhrydain. Er nad oedd yr Hen Gaerfyrddin yr un faint, roedd ei Phriordy yn un o’r rhai mwyaf gwerthfawr ddiwedd y Canol Oesoedd. Bu i’r Fynachlog a’r Priordy rôl bwysig ym mywyd diwylliannol Cymru gan fod nifer o Feirdd nodedig wedi bod yn ysgrifennu ac yn adrodd yno, gan gynnwys Tudur Aled a gladdwyd yn y Fynachlog. Roedd y Fynachlog yn hoff orffwysfan i hen deuluoedd y sir. Yno y claddwyd Edmund Tudur, tad Harri VII, a Syr Rhys ap Thomas. Ar ôl y Diddymu symudwyd gweddillion Edmund Tudur i Eglwys Gadeiriol Tyddewi, a rhai Syr Rhys ap Thomas i Eglwys Sant Pedr.

Yn ystod y Diwygiad, ar ôl i’r Priordy a’r Fynachlog gael eu diddymu, unwyd y ddwy dref dan siarter newydd gan Harri VIII. Drwy’r siarter cafodd y fwrdeistref y per i gael Cyngor Cyffredin a Maer. Penodwyd y Maer hefyd yn Llyngesydd y Porthladd gyda’i awdurdod yn estyn o’r bont i’r môr. Mae regalia presennol y dref, sy’n cynnwys cleddyf, pastynau, a rhwyf arian, yn bwysig i’n hatgoffa am y cyfnod ffurfiannol hwn yn nhwf democratiaeth. Ond roedd y rhain hefyd yn amseroedd trwblus, pan arweiniodd gwrthdaro crefyddol at losgi cyhoeddus ‘wrth y stanc’. Yr Esgob Ferrar oedd un o’r merthyron Protestannaidd cyntaf yn ystod erledigaeth Mari, ac mae plac dan y gofeb ym Maes Nott i goffáu ei farwolaeth arswydus yn y fan lle digwyddodd. Er hynny ffynnodd Caerfyrddin, ac ym 1548 fe’i disgrifiwyd fel “y dref decaf yn Ne Cymru i gyd, a’r fwyaf gwâr”. Roedd yr uchelwyr bellach yn adeiladu ‘tai trefi’ mawr yn y fwrdeistref. Ar yr un pryd, sefydlwyd ysgol ramadeg yn yr hen Fynachlog, a phan fethodd honno sefydlwyd un arall yn ystod teyrnasiad Elisabeth I, a oroesodd i’r 20fed ganrif fel Ysgol Ramadeg y Frenhines Elisabeth.

Caerfyrddin oedd y dref fwyaf yng Nghymru; safle y daliodd ei gafael arno tan y Chwyldro Diwydiannol. Yn 1603 derbyniodd siarter newydd a wnaeth y dref yn sir; mae i’w gweld ym Mharlwr y Maer. Golygodd hyn fwy o ber, gan gynnwys Llysoedd amrywiol a’r hawl i gael ei Haelod ei hun yn y Senedd. Yn ystod y Rhyfel Cartref roedd yn cael ei hamddiffyn gan gylch helaeth o fastiynau a oedd yn amgylchynu ardal rhy eang i allu cynnig unrhyw amddiffyniad gwirioneddol. Fe’u hadeiladwyd ar frys yn 1644, ac mae darnau wedi goroesi ar ochr orllewinol y dref. Dywedir mai dyma’r enghreifftiau gorau o amddiffynfeydd trefol y Brenhinwyr i oroesi ym Mhrydain.

Ni ellir tanbrisio cyfraniad Caerfyrddin at ddatblygiad dysg, yr iaith Gymraeg ac anghydffurfiaeth. Bu’r Esgob Richard Davies a William Salesbury eu dau yn gweithio ar gyfieithiad o’r Testament Newydd a’r Llyfr Gweddi Gyffredin yma yn 1567 ym Mhalas yr Esgob yn Abergwili, cartref Amgueddfa’r Sir bellach. Gwelir pwysigrwydd y dref yn hanes anghydffurfiaeth Cymru yn y ffaith fod cynifer o arweinwyr y mudiad yn hanu o Gaerfyrddin. Nid cyd-ddigwyddiad oedd hi felly fod Caerfyrddin wedi dod yn gartref i’r farchnad lyfrau Cymraeg ddiwedd y 19eg ganrif. Mae’r Carmarthen Journal yn ymffrostio yn y ffaith ei fod wedi ymddangos yn wythnosol ers 1810, a hynny’n ddi-dor.

Er na fwriadwyd erioed i’r dref efelychu’r trefi diwydiannol yn y dwyrain, roedd yn ganolfan gynnar ar gyfer cynhyrchu tunplat, a seiliwyd ar ffwrnais chwyth a adeiladwyd yn 1747 a melinau tin a adeiladwyd yn 1761. Mae rhannau o’r rhain wedi goroesi yn Jewsons, tu ôl i Heol y Prior. Am gyfnod, cynhyrchodd y ffwrnais ganonau ar gyfer y Bwrdd Ordnans. Cafwyd marchnad barod yn Ewrop a Rwsia i’r tunplat, oedd â nod enwog ‘MC’ y teulu Morgan arno. Roedd diwydiannau eraill yn cynnwys tanerdai a melinau papur.

Blodeuodd porthladd Caerfyrddin rhwng yr unfed ganrif ar bymtheg a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg gydag adleisiau o’i gorffennol yn cael eu hadlewyrchu yn y cei. Cyrhaeddodd Rheilffordd De Cymru Gaerfyrddin o Abertawe yn 1852. Darparodd leiniau diweddarach gysylltiadau â Llandeilo, Sir Benfro ac Aberteifi ar hyd yr hyn a adwaenir heddiw fel Rheilffordd Gwili. Yn y cyfnod modern, mae gwelliannau yn y cysylltiadau ffordd ar hyd ffordd ddeuol yr A48 yn darparu cyswllt cyflym â’r M4 a rhwydwaith y traffyrdd. Yn sgìl cwblhau’r ffordd osgoi ddwyreiniol yn 1999 cafwyd gwell cysylltiadau eto a llai o dagfeydd traffig lleol.

Mae Caerfyrddin yn parhau yn ganolfan weinyddol, fasnachol ac addysgol bwysig. Ceir pencadlys Cyngor Sir Caerfyrddin, Heddlu Dyfed-Powys, y Cyllid Gwladol, Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ynghyd a Choleg y Drindod a Choleg Sir Gar yn y dref neu ei chyffiniau.

Llwyddodd y dref i osgoi’r ailddatblygu graddfa fawr a effeithiodd ar lawer o fannau eraill yn y 1960au a’r 70au, ac y mae wedi cadw’r farchnad darpariaethau nodedig sydd yn denu siopwyr o ordal eang. Mae’r dref wedi datblygu i fod yn ganolfan siopa ffyniannus ac o ganlyniad mae wedi cadw llawer o gymeriad cyfnodau cynharach. Mae dwy ardal wedi eu hail-ddatblygu. Cafodd ardal Y Stryd Goch ei ailddatblygu yn y 1970au i gymhwyso prif adwerthwyr fel “Marks and Spencer”. Cafodd y tir rhwng Heol Awst a Pharc y Brodyr ei ddatblygu fel siop, gydag agoriad Rhodfan y Brodyr Llwyd yn 1998, yn gartref i bump ar hugain o siopau gan gynnwys nifer o “enwau’r stryd fawr”. Mae’r cymysgwch o farchnad draddodiadol, siopau annibynnol lleol a prif gyfansawdd yn darparu amryw o gyfleusterau sydd yn fwy na hynny o lawer i dref arall debyg o ran ei phoblogaeth.